Các hợp chất gây rối loạn tuyến nội tiết trong môi trường  

Kỳ 1: Nguồn gốc và những ảnh hưởng của các chất gây rối loạn tuyến nội tiết đến môi trường và con người 

Trong hai thập kỷ trở lại đây, sự hiện diện của các hợp chất gây rối loạn tuyến nội tiết, gọi tắt là EDCs (endocrine disrupting chemicals) trong môi trường đe doạ hệ sinh thái và sức khoẻ con người.  Hợp chất EDCs có thể gây ức chế (hoặc gây kích thích giả) đến tuyết nội tiết, gây mất cân bằng hoạt động của các loại hooc-mon (hormone), từ đó gây ra các phản ứng tiêu cực đến hoạt động bình thường trong cơ thể.

Hình 1: Cơ chế gây rối loạn tuyến nội tiết của các hợp chất EDCs trong cơ thể người và động vật. A: Hoocmon tự nhiên phản ứng với chất tiếp nhận hoocmon trong tế bào: B: EDCs gây kích thích giả lên tế bào do có cấu trúc tương đồng với hoocmon trong cơ thể [1]

EDCs có thể tích tụ trong cơ thể thông qua chuỗi thức ăn hoặc phơi nhiễm trực tiếp ví dụ như uống nước có dư lượng EDCs.

Đối với động vật, EDCs góp phần làm giảm khả năng sinh sản và sức đề kháng ở hải cẩu dọc bờ biển Ban-tích (Baltic) [2], có thể gây rối loạn giới tính ở các động vật xương sống như chim, bò sát, cá, và các loài lưỡng cư với nồng độ rất thấp từ khoảng từ pg/L* đến ng/L* [3].

Hình 2: Ảnh hưởng các chất gây rối loạn tuyến nội tiết lên giới tính cá. A: Cá đực; B: Cá đực mang nhiều tính trạng của cá cái do bị nhiễm EDCs; C: Cá cái [5] (Ảnh: Adam Schwindt)

Ở nam giới, EDCs là một trong những nguyên nhân làm giảm lượng tinh trùng,  dị tật ẩn tinh hoàn, phát triển của các khối u ung thư tinh hoàn  và  ung thư tuyến tiền liệt[4].  Đối với nữ, EDCs được xem là nguy cơ tiềm ẩn làm phát triển các khối u thư vú, ung thư niêm mạc tử cung, và dị tật ở bào thai[4].

Các hợp chất EDCs được thải ra môi trường từ nước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp và nước thải y tế ở hai dạng khác nhau: các hợp chất nội tiết tự nhiên được bài tiết từ cơ thể người, động vật, và từ hệ thực vật; các hợp chất tổng hợp là sản phẩm phụ phát sinh từ các quá trình sản xuất nhựa, dược phẩm, mỹ phẩm, thuốc bảo vệ thực vật, các sản phẩm tẩy rửa, hoá chất [6].

Dư lượng EDCs được tìm thấy trong các mẫu nước thải sau hệ thống xử lý nước thải (XLNT) truyền thống [7], mẫu bùn thải, và mẫu đất nông nghiệp ở các trang trại, nơi mà chất thải của động vật, bùn thải được sử dụng làm phân bón hữu cơ [8].  Điều này cho thấy, XLNT bằng công nghệ truyền thống bao gồm ba bước cơ bản: cơ học, sinh học và khử trùng chưa mang lại hiệu quả loại bỏ EDCs.

Tại Việt Nam, việc đầu tư xây dựng hệ thống XLNT sinh hoạt, công nghiệp và y tế còn khá hạn chế và chủ yếu sử dụng công nghệ truyền thống nên hiệu suất xử lý EDCs rất thấp[9]. Điều này dẫn đến phát hiện dư lượng EDCs trong một số mẫu nước thải, nước sông và mẫu trầm tích tại khu vực hạ lưu sông Sài Gòn và Đồng Nai[10]. Quá trình phân tích các hợp chất EDCs cần nhiều thời gian cũng như thiết bị hiện đại, phức tạp và chi phí cao. Vì vậy việc nghiên cứu phát hiện và xử lý các hợp chất này ở Việt Nam đang đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Mời bạn đón xem kỳ II trong số tiếp theo của Vietnam Journal of Science với chủ đề: Tổng hợp một số phương pháp xử lý các hợp chất gây rối loạn tuyến nội tiết có trong nước thải, bùn thải đang phổ biến ở các quốc gia phát triển.

Chú thích:
*pg/L: picogram/Lít; 1 pg/L=10^-3ng/L=10^-9mg/L

Biên tập: Hảo Võ, Nghiên cứu sinh Đại học Arizona

Tài liệu tham khảo:

---

Cậpt nhật: 06/27/2016